Alles wat je moet weten over antieke draaispitten

Grillen van vlees aan het spit in de haard

Antieke draaispitten werden in de keuken gebruikt om het grillen van vlees of andere gerechten aan een spit in een open vuur te vergemakkelijken door het spit te (laten) draaien. De belangrijkste vier soorten draaispitten zijn de volgende:

Handmatig draaispit

Van het meest eenvoudige draaispit, een ijzeren staaf met een handvat, is aangetoond dat het al sinds de achtste eeuw voor Christus wordt gebruikt. Maar vermoedelijk is ge gebruik al veel ouder. Het spit wordt door middel van een hendel met de hand gedraaid.

Hetelucht-aangedreven draaispit

Deze draaispitten worden in beweging gebracht door de hete lucht van het openhaardvuur. Een schoepenrad in de schoorsteen draait door de hete lucht van het vuur. De draaiende beweging van het schoepenrad wordt door enkele tandwielen overgebracht naar het spit voor de openhaard. Dit type draaispit dateert vermoedelijk uit de 15e eeuw.

Gewicht-aangedreven draaispit

In de late middeleeuwen ontstaat een mechanisme waarbij met een gewicht -meestal een steen- en tandwielen het spit werd gedraaid.

Veer-aangedreven draaispit

Aan het eind van de 18e eeuw wordt een mechanisme met een springveer geïntroduceerd waarmee het spit wordt aangedreven. Deze veer-aangedreven draaispitten zijn kleiner van formaat en daarmee niet geschikt voor hele zware stukken vlees.

Grillen in de open haard

De werking van de handmatige draaispit

Het handmatig draaispit wordt al eeuwenlang toegepast voor het grillen van vlees in een open vuur. Door het vlees te draaien kon het aan verschillende kanten geroosterd worden. Een handmatig draaispit bestaat uit een spit met een hendel dat op twee ijzeren standaards rust en rondgedraaid kan worden. De meest gebruikte standaards zijn de haardbokken met spithaken. Naast het grillen van vlees worden de bokken gebruikt om het brandhout op te leggen. Daardoor ontstaat een goede beluchting van het vuur en wordt voorkomen dat het hout uit het vuur rolt. In Frankrijk worden deze bokken met spithaken ‘landiers’ genoemd. Het zijn van oorsprong Gotische bokken.

Grillen in de open haard met een handmatige draaispit

Grillen in een kasteel openhaard

Antieke, manuele draaispitten met hendel/handvat zijn moeilijk te vinden. We hebben een aantal op onze site: Onze collectie manuele draaispitten

Landiers hebben we volop: Een deel van onze collectie vuurbokken met spithaak.

De werking van de gewicht-aangedreven draaispitten

Vanaf de late middeleeuwen wordt het gewicht-aangedreven draaispit gebruikt in de keuken. Het apparaat moet bevestigd worden aan de schoorsteen(rand) naast of boven de opening van de openhaard. Een brede haard met brede schoorsteen is daarvoor nodig. In een later stadium ontstaan ook ingewikkelder mechanismes om meerdere spitten tegelijk te laten draaien op verschillende hoogtes. Met een gewicht-aangedreven spit kunnen grote stukken vlees gebraden en gegaard worden. De gewicht-aangedreven draaispitten zijn altijd kostbare apparaten geweest en dus voorbehouden aan de adel en grote instellingen als ziekenhuizen.

Voor het ophangen van de spitten werden installaties voor het vuur gebouwd, maar hiervoor werden ook haardbokken met spithaken gebruikt.

Gewicht-aangedreven draaispitten in Chenonceau

Gewicht-aangedreven draaispitten in Chenonceau, Frankrijk

Bekijk ook deze door gewicht aangedreven draaispit in actie: Aantrekkelijke film over koken met een door gewicht aangedreven draaispit door fxcuisine

Centraal in de werking van de gewicht-aangedreven draaispitten staat de aandrijving van het spit met behulp van een gewicht, een touw of ketting en een of meerdere tandwielen die zijn bevestigd in een smeedijzeren frame. Het gewicht is meestal een steen, maar het kan ook een gewicht gemaakt van lood, gietijzer of koper zijn. Er zijn minimaal twee tandwielen nodig om de as met het spit aan te drijven. Extra tandwielen worden daarnaast ingezet om extra kracht met het mechanisme te genereren. Elk gewicht-aangedreven draaispit heeft een zogenoemde regulateur. Een regulateur heeft wat weg van een propeller en heeft de functie om een regelmatige draaiing te verkrijgen. Als de regulateur draait mag je ervan uitgaan dat het spit draait. Het spit draait vaak zo langzaam dat het op het oog moeilijk te zien is. Er is een grote verscheidenheid in gewicht-aangedreven draaispitten. Ze variëren in grootte, in mate van ingewikkeldheid en in vorm en decoratie.

Schema van een gewichtgedreven draaispit

De correcte plaatsing van het gewicht aangedreven draaispit. Bron: De kleine gids van het Franse draaispit, H.L. Klaassen 2018

De correcte plaatsing van het gewicht aangedreven draaispit. Bron: De kleine gids van het Franse draaispit, H.L. Klaassen (2018)

Gewicht-aangedreven draaispitten komen maar weinig op de markt en zijn vrijwel nooit compleet. Een complete set omvat de volgende onderdelen:

een stelsel tandwielen
grote, centrale houten katrol voor touw met gewicht
hendel om de centrale katrol op te winden
touw
gewicht (steen, lood of gietijzer)
katrol voor aandrijving van het spit via een ketting
ketting
ondersteunende muurkatrollen om het touw met gewicht langs de muur en plafond te geleiden
een regulateur om de draaiing van het mechanisme te reguleren

De bevestiging van een gewicht-aangedreven draaispit gebeurt rechts of links van de haard aan de muur die de schoorsteen ondersteunt of op de schoorsteenmantel. De eventuele steunstang waarmee het klokmechanisme van het draaispit aan de muur wordt opgehangen zal in vrijwel alle gevallen door een smid op maat gemaakt moeten worden.

Muurbevestiging voor het gewicht-aangedreven klokmechanisme van een draaispit

Muursteun voor een gewicht-aangedreven klokmechanisme van een draaispit

Vooral de originele gewichten zijn moeilijk te vinden. Complete, originele installaties met spitten, standaarden en bevestigingsmaterialen zijn niet meer te koop, maar ontbrekende onderdelen kunnen natuurlijk wel door een smid gemaakt worden. Overigens verkopen wij losse onderdelen van zo’n installatie, zoals spitten en standaarden. Haardbokken met spithaken zijn wel ruim voorradig.

Gotische keuken met gewichtgedreven draaispit

We hebben een groot aanbod bijna complete en niet complete gewicht-aangedreven draaispitten op onze website. Hiervoor hebben we de volgende kwaliteitscategorieën (*, **, ***) ontwikkeld die bij elke klok wordt aangegeven:

Decoratief (*): Het mechanisme werkt niet (goed) meer.
Werkend, incompleet (**): Het mechanisme werkt nog op de kracht van het gewicht en de rem op de centrale katrol functioneert ook nog. De set is wel incompleet.
Werkend, (vrijwel) compleet (***) : Een (vrijwel) complete set met een werkend mechanisme. Bij een ontbrekend ketting, touw of gewicht kan de set nog steeds als ‘***’ worden aangemerkt. Ook kan niet worden gegarandeerd dat het gewicht zwaar genoeg is om het mechanisme aan de gang te houden.

gewichtgedreven draaispitten aan het werk

De werking van de veer-aangedreven draaispitten

Vanaf de 18e - 19e eeuw orden de veer-aangedreven draaispitten populair. Het spit wordt aangedreven door een springveer en een assen- en raderenstelsel. Het geheel wordt meestal gemonteerd is in een metalen kastje. De veer wordt opgewonden met behulp van een sleutel. De kastjes zijn doorgaans vrij klein en worden voor het vuur op de grond gezet. Het spit wordt bevestigd aan een van de assen in het kastje en leunt aan de andere kant op een, meestal kleine, standaard of op de spithaken van vuurbokken. Ook hier is een grote variatie in vorm, grootte en decoratie. Zo bestaan er ook ‘bottle jacks’ waarbij het mechanisme boven het vuur gehangen werd.

Bottle jack

Met de veer-aangedreven draaispitten worden kleinere stukken vlees geroosterd, zoals kippen, fazanten, duiven, worsten en vis. Ook zijn er accessoires voor de veer-aangedreven draaispitten waarmee aardappelen en kastanjes kunnen worden geroosterd. Veer-aangedreven draaispitten zijn daarmee geschikt voor kleinere vuren in kleinere haarden. Net als de gewicht-aangedreven draaispitten hebben de veer-aangedreven draaispitten altijd een regulateur bovenop of onder het mechanisme.

We hebben verschillende veer-aangedreven op onze site. Vrijwel alle veer-aangedreven draaispitten die we verkopen zijn functioneel. We vinden het leuk om de veer-aangedreven draaispitten compleet te verkopen met alle bijbehorende accessoires. Dit is inclusief het spit, de standaard, de lekbak en een lepel om het vlees mee te bedruipen. Met dit geheel is het mogelijk om zelf vlees voor de openhaard te roosteren. Een gezellige bezigheid met een smakelijk resultaat.

veer-aangedreven draaispitten set

Accessoires bij een handmatige of mechanische draaispit

- Spit

- Lekbak, grote voor het gewicht-aangedreven draaispit en kleine voor de veer-aangedreven draaispitten

- Tasting fork

- Standaard voor het spit

- ‘Bedruiplepel’

mechanisme van een gewicht-aangedreven draaispit