De geschiedenis van de haardplaat in vogelvlucht

 

Hoe werden haardplaten gemaakt?

Rond 1500 werden de eerste haardplaten gegoten. In eerste instantie gebeurde dit in een mal gemaakt in zand. De mal bestond uit een zandbed waarin met losse voorwerpen zoals een stuk touw, gereedschappen of gebruiksvoorwerpen versieringen werden gedrukt.

Wat later werden dit losse stempels van bijvoorbeeld een jaartal, Fleurs de Lis (Franse Lelies) en een wapen. Op Haardplaat 1 zijn duidelijk de randen van de stempels van het wapen rechts en linksboven te zien, als ook van de stempel van Lodewijk IX. Dergelijke met losse stempels in het zand vervaardigde platen zijn daardoor altijd unieke exemplaren, mits het geen latere reproductie is.

 

Haardplaat 1: Haardplaat op basis van mal door losse stempels in een zandbed

 

Daarnaast kon de mal ook uit een volledig in hout uitgesneden plaat bestaan die in het zandbed werd gedrukt. Soms bestond de plaat uit een aantal planken waardoor je op oude platen soms horizontale of verticale strepen gegoten ziet. De onderstaande mal levert een haardplaat op met 2 horizontale strepen.

 

Houten mal gesneden uit planken

 

Waar werden haardplaten gemaakt?

De ijzergieterijen bevonden zich op plaatsen waar ijzererts en veel hout aanwezig waren. In Frankrijk was dat vooral in het noordoosten,, in Duitsland in het middenwesten en in het Verenigd Koninkrijk vooral in The Wealden (Sussex). Later ontstonden ook ijzergieterijen op basis van geïmporteerd ijzererts, zoals bijvoorbeeld in Nederland, maar in mindere mate. Verreweg de meeste gietijzeren haardplaten komen uit Frankrijk. Daar werden ze ook het meest en het langst gebruikt omdat Frankrijk in vergelijking met andere landen, veel later overstapte op andere vormen van verwarming dan de open haard.

 

Gotische motieven

De oudste haardplaten zijn Gotische vuurplaten met veelal primitieve vormen van religieuze motieven en wapens er in gegoten. Haardplaat 2 is hier een voorbeeld van.

 

Haardplaat 2: Gotische haardplaat

 

Haardplaat 2 (16e eeuw) heeft een kruis en symbolen voor de Heilige Drie-eenheid, die waarschijnlijk de voorlopers van de Fleurs de Lis zijn. De rand rondom de haardplaat en het kruis zijn afgietsels van touw gedrukt in het zandbed. De overige vormen zijn met losse stempels in het zand gedrukt.

In Duitsland werden in de Gotische periode veel religieuze haardplaten gegoten op basis van gedetailleerde uitgesneden houten mallen. Een voorbeeld is haardplaat 3 met Adam en Eva omringd door Latijnse teksten.

Haardplaat 3: Haardplaat 'Adam en Eva'

 

Wapenplaten

Vanaf de 17e eeuw kwam er een veel grotere verscheidenheid aan haardplaten, met name van wapenplaten.

Er kwamen diverse uitvoeringen van haardplaten van het huis van Bourbon, dat in Frankrijk regeerde van 1589 tot de Franse revolutie en korte periodes daarna. Een bekend voorbeeld is haardplaat 4.

 

Haardplaat 4: Haardplaat 'Wapen van Frankrijk'

 

Haardplaat 4 staat voor het koningshuis Bourbon en wordt het Wapen van Frankrijk genoemd. Het bestaat uit het Franse koninklijke wapen met de drie Fleurs de Lis en een open kroon, vaak omringd door palmtakken (voor overwinning) of olijftakken (voor vrede) of lauriertakken (voor overwinning).

Maar ook veelvoorkomend in die tijd waren platen van het Hertogdom van Lotharingen (haardplaat 5).

 

Haardplaat 5: Haardplaat 'Wapen van Lotharingen'

 

De wapenplaten uit deze tijd hadden vaak motieven die met een van de Franse koningshuizen te maken hebben of motieven die de wapens en symbolen van adellijke families uitbeelden. Dat kunnen allerlei figuren zijn zoals beesten, kronen, rozen en de Fleur de Lis. Het meest voorkomende symbool is de Fleur de Lis. Deze wapenplaten waren doorgaans in het geheel uitgesneden in het hout.

 

Houten mal gesneden uit planken

 

Invloed van politiek en religie op haardplaten

Ook ontstonden in deze periode de eerste haardplaten voor de bourgeoisie, met daarop bijvoorbeeld allegorieën van de (Christelijke) deugden en van de vrede.

Op de onderstaande haardplaat 6 uit de 17e eeuw, staat De Hoop afgebeeld, uit de trilogie Geloof, Hoop en Liefde. Van alle drie bestaat een haardplaat.

 

Haardplaat 6: Haardplaat 'De Hoop'

 

Verder werden in deze periode ook de eerste politieke platen gegoten. Dat zag je met name in de Nederlanden waar op de open haard platen de jonge Republiek werd afgebeeld of de Vrede van Munster. Een beroemd voorbeeld is de Pro Patria plaat (haardplaat 7). Haardplaat 7 wordt uitgebreid beschreven in een aparte blog: Pro Patria Haardplaat

 

Haardplaat 7: Haardplaat 'Pro Patria'

 

Een andere politieke plaat is de zogenaamde ‘Seul Contre Tous’ dat symboliseerde dat Lodewijk XIV van Frankrijk in 1672 in zijn eentje tegen de omringende landen oorlog voerde (haardplaat 8).

 

Haardplaat 8: Haardplaat 'Seul Contre Tous'

 

In de 17e eeuw ontstaan ook de eerste platen met daarop de twee pilaren van Hercules afgebeeld (haardplaat 9). De pilaren staan voor kracht en voor de overgang van het bekende naar het onbekende. De pilaren worden veelvuldig afgebeeld op haardplaten, vaak in combinatie met andere motieven.

 

Haardplaat 9: Haardplaat 'Pilaren van Hercules'

 

Invloed van de Franse revolutie op haardplaten

Tijdens de Franse Revolutie, die begon in 1789, raakten koninklijke en adellijke wapenplaten in ongenade. In oktober 1793 besloot de Nationale Conventie dat haardplaten met feodale tekens (inclusief de koninklijke tekens) binnen acht dagen vernietigd moesten worden onder dreiging van de guillotine voor de eigenaar. Onmiddellijke massavernietiging van deze gietijzeren haardplaten bleek onmogelijk vanwege de symbolische waarde van de haardplaten voor hun eigenaren en omdat de zware platen vaak stevig verankerd waren in de schoonsteenmuur. Daarom werd vier dagen later besloten dat haardplaten met drie of meer Franse lelies omgedraaid moesten worden om de tekens te verbergen. Deze platen zouden later door Republikeinse smeden omgesmolten worden tot platen met meer passende democratische tekens. Het gebeurde dat mensen die zich er niet aan hielden gevangen werden gezet en zelfs tot de dood veroordeeld.

Niet alleen wapenplaten waren het doelwit van de revolutionairen, ook van schouwen, grafstenen en andere stenen monumenten en voorwerpen moesten de feodale tekens verwijderd worden. Veel wapenplaten werden in die tijd vernietigd en omgesmolten, maar veel andere kachelplaten bleven simpelweg omgedraaid hun dienst doen in de haard en van andere platen werden de feodale tekens (vaak de Fleur de Lis en soms de kroon) afgehakt. Regelmatig komen we haardplaten tegen met deze afgehakte symbolen. Haardplaat 10 is daar een voorbeeld van.

 

Haardplaat 10: Haardplaat met afgehakte feodale tekens

 

Haardplaat 10 is een haardplaat uit 1778 met de pilaren van Hercules en het wapen van Frankrijk. De Fleurs de Lis op de pilaren zijn gedeeltelijk afgehakt.

Tijdens de Franse revolutie werden nieuwe haardplaten gegoten met passende revolutionaire motieven. Haardplaat 11 is een revolutionaire haardplaat met de Frygische muts als nationaal symbool van Frankrijk. De Frygische muts was oorspronkelijk het symbool van de bevrijde slaaf in het Romeinse Rijk en werd het hoofddeksel van Marianne. Zij symboliseert de 'Triomf van de Republiek', de Vrijheid, en de Rede. Andere revolutionaire haardplaten laten bijvoorbeeld een ‘sans-cullotte’ zien (ofwel iemand zonder de bourgeois zijden kniebroek) met Frygische muts.

De twee zuilen of pilaren, nu in Neoklassieke stijl, symboliseren niet meer de pilaren van Hercules maar de Pilaren van de Vrijheid (La Liberté), één van de drie waarden van de Franse Revolutie. Haardplaten met deze zuilen werden tijdens en na de Revolutie veelvuldig gegoten. Vaak met een naam van de eigenaar in combinatie met het jaartal waarop de plaat gegoten is. Je ziet ook veel zogenaamde huwelijksplaten met daarop de namen van de gehuwden en het jaartal van het huwelijk, dat tevens het jaartal is waarop de plaat gegoten is.

Haardplaten 10 en 11 laten ook het verschil tussen het vakmanschap van platen van voor de Franse Revolutie en er na zien. Platen van voor de Franse Revolutie zijn rijker gedecoreerd en minder plat. Dit heeft ook te maken met het verschil in stijlen die in die tijden in zwang waren. De meer decoratieve Gotische en Barokke stijlen van voor de Franse Revolutie versus de ingetogen Neoklassieke stijl van net voor de Franse Revolutie tot er na.

 

Haardplaat 11: Haardplaat met Frygische Muts

 

Later werden op de plekken waar vroeger het wapen of een Fleur de Lis te zien was meer neutrale, vrolijke elementen, gegoten, zoals te zien haardplaat 12.

 

Haardplaat 12

Haardplaat 12: Neoklassieke Haardplaat

 

Haardplaten en stijlperioden

Haardplaten volgden de stijlen in architectuur en meubilair die in bepaalde periodes golden. Een andere beschrijving van de geschiedenis van de haardplaten is mogelijk door naar de opeenvolging van deze stijlen te kijken. Lees daarvoor het volgende artikel: Stijlen en haardplaten

 

Eerherstel oude haardplaten

Vanaf het begin van de 20e eeuw werden de haardplaten met wapenmotieven, die omgedraaid waren, weer ontdekt. De oude wapenplaten werden weer gewaardeerd voor hun schoonheid en vakmanschap. Deze platen worden nu gezien als onderdeel van het Franse erfgoed waarvan iedereen eigenaar is en niet meer als vertoon van macht van een geprivilegieerde groep, de Franse adel. De Fleur de Lis is nu zelfs een (officieus) symbool voor de Franse Republiek.

 

Reproducties van wapenplaten

Vanaf het begin van de 20e eeuw werden haardplaten met wapenmotieven opnieuw gegoten naar eeuwenoud model. Deze platen zijn nu goed verkrijgbaar, alhoewel het verschil in scherpte van het gietwerk en charme met de oude platen vaak groot is. De echte oude haardplaten met wapenmotieven blijven schaars.

 

Bronnen:

• Henri Carpentier (Histoire des plaques de cheminées), 1926
• Jeremy Hodgkinson (British Cast-Iron Firebacks), 2008
• Philippe Palasi (Plaques de Cheminées Héraldiques), 2014
• David Bennett (Plaques de cheminée, the French Revolution and the Politics of Iconoclasm), 2015
• Karlheinz von den Driesch (Handbuch der Ofen-, Kamin- und Takenplatten im Rheinland), 1990

 

Laat u adviseren

In onze webshop is het mogelijk om haardplaten op maat, stijl en herkomst te selecteren. Mocht u twijfelen bij uw keuze dan kunt ons gerust bellen (06-53493998) of mailen: info@antieke-haardplaat.nl

 

Bezoek onze webshop

Bekijk hier onze huidige online collectie van 500+ antieke en vintage haardplaten.

 

Meer over haardplaten:

Alles wat je moet weten om een haardplaat te kiezen

Welke maat haardplaat past in mijn openhaard?

Tips voor het het gebruik van een haardplaat

Wat te doen met een scheur in een haardplaat?

Hoe zorg ik dat mijn haard warm stookt?